2011-01-16
Narkolepsja jest przewlekłą hipersomnią pochodzenia ośrodkowego, związaną z uszkodzeniem neuronów zlokalizowanych w bocznych częściach podwzgórza, zawierających hipokretynę. Objawy narkolepsji obejmują nadmierną senność w ciągu dnia z napadowym zasypianiem, której zazwyczaj towarzyszą katapleksja, polegająca na nagłym obniżeniu napięcia mięśniowego pod wpływem silnych emocji i/lub nieprawidłowe zjawiska związane ze snem REM, czyli halucynacje hipnagogiczne i paraliż przysenny.
Według obecnie obowiązującej Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Snu (International Classification of Sleep Disorders, 2 edition; ICSD-2) narkolepsja nie jest zaburzeniem jednorodnym; klasyfikacja wyodrębnia narkolepsję z katapleksją oraz narkolepsję bez katapleksji.
Innymi istotnymi zaburzeniami towarzyszącymi często narkolepsji są: znacznie zakłócony, przerywany sen nocny, okresowe ruchy kończyn w czasie snu, zaburzenia zachowania w czasie snu REM, inne parasomnie i zaburzenia oddychania w czasie snu. Ponadto pacjentów z narkolepsją często dotyczą zaburzenia metaboliczne, przejawiające się otyłością, cukrzycą, niższym ciśnieniem tętniczym i temperaturą ciała. Dane epidemiologiczne szacują, że narkolepsja występuje u 0,03-0,16% populacji ogólnej, przy czym większość przypadków występuje sporadycznie. Predyspozycja genetyczna i czynniki środowiskowe mają jednakże duże znaczenie w powstawaniu schorzenia, znane są również przypadki występujące rodzinnie. W licznych publikacjach podkreśla się negatywny wpływ narkolepsji oraz innych rodzajów hipersomnii na funkcjonowanie społeczne, zarówno na polu zawodowym jak w życiu prywatnym. Na uwagę zasługuje również problem zwiększonego ryzyka powodowania przez osoby z hipersomnią wypadków komunikacyjnych lub wypadków w czasie pracy z urządzeniami mechanicznymi. Mimo to, narkolepsja jest nadal zbyt rzadko rozpoznawaną chorobą. Również w Polsce rozpoznawanie i leczenie narkolepsji jest mało docenianym zagadnieniem, wynikającym przede wszystkim ze stosunkowo ograniczonej dostępności do badań polisomnograficznych w naszym kraju. Jedynie kilka ośrodków w Polsce dysponuje odpowiednią aparaturą oraz kadrą doświadczoną w przeprowadzaniu takich badań, ich interpretowaniu i leczeniu narkolepsji oraz innych zaburzeń przebiegających z nadmierną sennością.
Zgodnie z kryteriami diagnostycznymi ICSD-2 rozpoznawanie narkolepsji opiera się na obrazie klinicznym oraz badaniach dodatkowych, spośród których czołowe miejsce zajmują badania neurofizjologiczne, takie jak badanie polisomnograficzne i test wielokrotnej latencji snu (Multiple Sleep Latency Test, MSLT). Przydatne w diagnostyce narkolepsji są również nowe metody biochemiczne i genetyczne, do których należy oznaczenie poziomu hipokretyny-1w płynie mózgowo-rdzeniowym oraz typowanie antygenów układu zgodności tkankowej HLA.
2010-08-29
W piątym rozdziale drugiej edycji Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Snu szczegółowo opisano kryteria rozpoznawania 11 parasomnii. Kolejnych sześć zaburzeń snu o obrazie zbliżonym do parasomnii opisano w innych rozdziałach tej klasyfikacji. Wszystkie te zaburzenia występują z częstością od 0,5 do kilku procent. Statystycznie biorąc, co najmniej połowa ludzi ma zatem przynajmniej jedną parasomnię. Częstość występowania parasomnii jest dodatkowo zwiększona przez trzy ważne czynniki wynikające z trybu życia społeczeństw krajów rozwiniętych. Są nimi: niedobór snu, stres wywoływany nadmiernym tempem życia, stałym pośpiechem, „pogonią za czasem” oraz zaburzenia rytmu okołodobowego powodowane odejściem od naturalnego trybu życia, co jest związane z niską ekspozycją na światło słoneczne w ciągu dnia, nadmierną ekspozycja na sztuczne oświetlenie wieczorem, zmiennymi porami posiłków, odpoczynku, pracy oraz niską aktywnością fizyczną. Czynniki te sprawiają, że procesy zasypiania i utrzymania snu są często zakłócone oraz zwiększona jest ilość wybudzeń ze snu, co istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia parasomnii.
2010-08-29
Sen jest aktywnym biologicznym procesem, w którym cyklicznie następują po sobie stadia snu. W regulacji snu najważniejszą rolę odgrywają dwa procesy. Proces homeostatyczny reguluje biologiczne zapotrzebowanie na sen, w dużej części jest ono zależne od ilości aktywności fizycznej w ciągu dnia. Rytm okołodobowy wskazuje, jaka pora na sen jest najwłaściwsza. Zbyt niska aktywność fizyczna w ciągu dnia oraz odejście od naturalnego trybu życia, korzystanie ze sztucznego oświetlenia wieczorem, powodują, że we współczesnym społeczeństwie oba te procesy nie funkcjonują właściwe. Zaburzenia snu, szczególnie bezsenność stały się w ciągu ostatnich 50 lat jedną z chorób cywilizacyjnych. W tym artykule omawiamy wybrane zaburzenia snu zgodnie z klasyfikacją zaburzeń snu Amerykańskiej Akademii Snu. Obok interwencji farmakologicznych wskazujemy interwencje behawioralne, które są stosowane w medycynie snu. Zaniedbywanie interwencji behawioralnych w leczeniu zaburzeń snu jest obok niewłaściwe postawionej diagnozy, głównym powodem braku skuteczności stosowanych metod leczenia zaburzeń snu.
2010-07-07
Podczas XLIII Zjazdu Psychiatrów Polskich Dr Adam Wichniak przestawił dwie prezentacje:
Aleksandra Wierzbicka1, Adam Wichniak2
1 - Zakład Neurofizjologii Klinicznej, Ośrodek Medycyny Snu, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
2- III Klinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
Wstęp: Narkolepsja jest hipersomnią występująca z częstością 1: 2000 osób w populacji ogólnej, objawiającą się nadmierną sennością, katapleksją, paraliżem przysennym i halucynacjami hipnagogicznymi.
Cel: Przedstawienie zasad rozpoznawania i leczenia narkolepsji.
Materiał i metody: analiza danych własnych oraz przegląd piśmiennictwa.
Wyniki: Najczęstszą przyczyną nadmiernej senności w ciągu dnia są niedobór snu lub zła higiena snu. Kolejno w różnicowaniu przyczyny hipersomnii należy rozważyć postacie wtórne związane z chorobami somatycznymi, neurologicznymi, zaburzeniami psychicznymi lub przyjmowaniem leków. Nadmierna senność może być również objawem pierwotnych zaburzeń snu, takich jak zespół obturacyjnego bezdechu sennego, narkolepsja, zespół niespokojnych nóg, okresowe ruchy kończyn w czasie snu. Rozpoznanie tych zaburzeń często wymaga wykonania specjalistycznych badań, do których należy między innymi badanie polisomnograficzne (PSG) i wielokrotny test latencji snu (MSLT). Przy podejrzeniu narkolepsji rozstrzygającym badaniem może być oznaczenie stężenia neuropeptydu hipokretyny w płynie mózgowo rdzeniowym. W leczeniu narkolepsji należy stosować przede wszystkim metody behawioralne – dostatecznie długi okres snu nocnego oraz drzemki w ciągu dnia. Leczenie katapleksji jest możliwe poprzez stosowanie leków przeciwdepresyjnych. Nadmierną senność można łagodzić stosując leki stymulujące. Leczeniem z wyboru jest modafinil. Rozważyć można również leczenie metylofenidatem lub selegiliną. W ciężkich, opornych na leczenie przypadkach możliwe jest zastosowanie hydroksymaślanu sodu.
Wnioski: Charakterystyczne objawy oraz opublikowane kryteria diagnostyczne ułatwiają prawidłowe rozpoznanie narkolepsji. Dostępne metody leczenia farmakologicznego znacznie poprawiają jakość życia i funkcjonowanie społeczne chorych na narkolepsję osób.
Narkolepsja – jak skutecznie leczyć i poprawić jakość życia - slajdy.
Adam Wichniak1, Aleksandra Wierzbicka2
1- III Klinika Psychiatryczna, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
2 - Zakład Neurofizjologii Klinicznej, Ośrodek Medycyny Snu, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
Wstęp: Zespół niespokojnych nóg (RLS) objawia się przymusem poruszania nogami, któremu towarzyszą nieprzyjemne odczucia w nogach. Objawy te częściowo lub całkowicie ustępują podczas poruszania się.
Cel: Przedstawienie zasad rozpoznawania i leczenia RLS.
Materiał i metody: analiza danych własnych oraz przegląd piśmiennictwa.
Wyniki: RLS jest jedną z najczęstszych dyssomnii, występuje z częstością 5-15% w populacji ogólnej. Ponad 50% przypadków RLS przebiega jednak wtórnie do innych schorzeń. Szczególnie ważnym jest, aby wykluczyć anemię z niedoboru żelaza, niewydolność nerek, zaburzenia krążenia żylnego, polineuropatię oraz działania niepożądane leków. RLS często występuje u pacjentów leczonych lekami przeciwpsychotycznymi, RLS mogą również powodować lit, mianseryna i mirtazapina, rzadziej leki przeciwdepresyjne z grup TLPD i SSRI. Dla idiopatycznej postaci RLS typowy jest dodatni wywiad rodzinny, stopniowe narastanie objawów już od drugiej/ trzeciej dekady życia, występowanie okresowych ruchów kończyn w czasie snu (PLMS). Metodami diagnostycznymi, którymi można się posłużyć są skale kliniczne np. skala IRLS oraz aktygrafia. Wskazane jest oznaczenie stężenia ferrytyny w surowicy krwi. Jeśli stężenie ferrytyny jest niższe niż 50 µg/l celowe jest podanie żelaza. W nasilonych postaciach RLS niereagujących na leczenie żelazem leczeniem w wyboru są leki dopaminergiczne: L-dopa, a szczególnie agoniści receptorów dopaminowych: ropinirol i pramipeksol. Przy złej tolerancji tych leków, lub w przypadku współistnienia RLS i polineuropatii, można rozważyć podanie gabapentyny lub pregabaliny. Stosowanie typowych leków nasennych nie jest zalecane u pacjentów z RLS.
Wnioski: Podstawą leczenia RLS jest właściwe rozpoznanie i leczenie przyczyny wywołującej objawy. W postaci idiopatycznej RLS dobre wyniki przynosi stosowanie niskich dawek leków dopaminergicznych.
Zespół niespokojnych nóg – częsta, ale rzadko rozpoznawana przyczyna bezsenności - slajdy.
2010-03-26
W drugim numerze czasopisma Twój Styl z 2010 r. ukazał się artykuł red. Katarzyny Walewskiej pt. "Za drzwiami sypialni" poświecony zapobieganiu i leczeniu bezsenności. Artykuł był konsultowany przez Dr Adama Wichniaka i zawiera wiele cennych wskazówek jak chronić się przed zaburzeniami snu. Jeśli są one już obecne artykuł podpowiada jak można sobie z nimi poradzić.
2010-03-25
W dniach 27 września do 2 października 2009 r. w Asconie odbyło się 6 Międzynarodowe Sympozjum poświecone narkolepsji. W spotkaniu wzięło udział ponad 120 naukowców z całego świata zajmujących się badaniami nad przyczynami powodującymi zachorowanie na narkolepsję i sposobami jej leczenia. W trakcie sympozjum Dr Aleksandra Wierzbicka przedstawiła doniesienie zatytułowane „Beliefs about the origin of the illness in the patients with narcolepsy”.
W badaniu tym analizowano historie leczenia kolejnych 40 pacjentów chorych na narkolepsję, diagnozowanych w Ośrodku Medycyny Snu Instytutu Psychiatrii i Neurologii. Rozpoznanie narkolepsji było opóźnione w czasie względem momentu wystąpienia pierwszych objawów choroby średnio o 8,9 ± 8,8 lat (rozpiętość 1 rok – 48 lat). Choroba była początkowo traktowana przez pacjentów i ich rodziny jako następstwo przepracowania, problemów emocjonalnych, znieczulenia ogólnego w czasie zabiegu chirurgicznego, urazu głowy, zatrucia rozpuszczalnikami, ciąży. Najczęstszymi diagnozami wstępnymi stawianymi przez neurologów były padaczka (n=8), zaburzenia psychiczne, głównie konwersyjne (n=11), miastenia (n=2). Większość pacjentów zgłosiło się do Poradni Zaburzeń Snu Instytutu nie w wyniku skierowania przez lekarza, ale dzięki informacjom, które udało im się samodzielnie wyszukać, głównie korzystając z Internetu.
2010-03-25
W piątym numerze Neurologii i Neurochirurgii Polskiej z 2009 r. ukazał się artykuł Dr Aleksandry Wierzbickiej i współpracowników poświęcony zaburzeniom zachowania podczas snu REM u pacjentów chorujących na narkolepsję. Zaburzenia zachowania snu REM są parasomnią polegającą na zaburzeniach atonii mięśniowej podczas snu REM. W związku z tym pacjenci zaczynają odreagowywać marzenia senne, pojawiają się gwałtowne ruchy w obrębie łóżka. Pacjent miota się, szarpie, krzyczy, kopie nogami, próbuje łapać nieistniejące przedmioty, osoby. Po obudzeniu się pacjenci relacjonują żywe i barwne marzenie senne, które powodowało, że próbowali się bronić, uciekać.
Narkolepsja charakteryzuje się nadmierną sennością, katapleksją, paraliżem przysennym i halucynacjami hipnagogicznymi. Celem pracy była ocena częstości występowania zaburzeń zachowania podczas snu REM (RBD) u pacjentów z narkolepsją kierowanych do naszego ośrodka medycyny snu.
Wśród pacjentów diagnozowanych z powodu hipersomnii na podstawie obrazu klinicznego, badania polisomnograficznego (PSG) oraz Testu Wielokrotnej Latencji Snu (MSLT) narkolepsję rozpoznano u 30 pacjentów (śr. wiek 37.9 ± 14.6, 13 kobiet, 17 mężczyzn). Analiza PSG obejmowała ocenę aktywności mięśniowej w czasie snu REM, rejestrowaną z m. podbródkowego i mm. piszczelowych przednich. W zapisie video zwracano uwagę na wzmożoną aktywność ruchową w czasie snu REM, manifestującą się gwałtownymi ruchami ciała (szczególnie nóg) oraz wokalizacjami, mogącymi świadczyć o odreagowywaniu marzenia sennego. Pytania o objawy RBD standardowo zadawano wszystkim pacjentom diagnozowanym i zgłaszającym się na wizyty kontrolne.
Pełnoobjawowe, udokumentowane polisomnograficznie RBD stwierdzono o trzech pacjentów. U jednego z nich zaburzenia o charakterze RBD pojawiły się w trakcie leczenia antykataplektycznego lekami przeciwdepresyjnymi. Zaburzenia regulacji napięcia mięśniowego podczas snu REM, bez objawów klinicznych, stwierdzono u dalszych 4 pacjentów. Wśród pacjentów już zdiagnozowanych, zgłaszających się na wizyty kontrolne w wywiadzie klinicznym cechy RBD o różnym nasileniu występowały u trzech pacjentów.
występuje w narkolepsji znacznie częściej niż dotychczas sądzono. Pytania o objawy tego zaburzenia, mogącego zagrażać pacjentowi lub osobom śpiącym z nim w jednym łóżku, powinny być rutynowo zadawane w trakcie wywiadu klinicznego.
2009-11-15
We wrześniowym numerze Magazynu psychologicznego "Charaktery" ukazał się artykuł Dr Adama Wichniaka "Życie na nerowych nogach" o zespole niespokojnych nóg. Fragment artykułu zamieszamy na stronie, pełen tekst dostępny w Magazynie Charaktery Nr. 9 (152) Wrzesień 2009, strony 82-85.
Wyobraźcie sobie, że w waszych nogach zamiast krwi krąży musująca pepsi, a w mięśniach i kościach zadomowiły się legiony mrówek. Każdy odpoczynek - siedzenie, leżenie czy spanie-zamienia się w torturę. To objawy rzadko rozpoznawanego, choć wcale nierzadkiego schorzenia: zespołu niespokojnych nóg.
Coraz więcej Polaków skarży się na bezsenność - z publikowanych w ostatnich latach badań wynika, że kłopoty ze snem ma od 25 do 50 procent badanych osób. Nie mogą zasnąć lub co chwilę budzą się i przez pól nocy spacerują po mieszkaniu. Wyczerpani bezsennymi nocami, zgłaszają się wreszcie po pomoc do lekarza lub psychologa. Często, zanim powód bezsenności zostanie zdiagnozowany i podjęte zostanie skuteczne leczenie, latami niepotrzebnie przyjmują leki nasenne. Lekarze, próbując ustalić powód bezsenności pacjentów, przeważnie myślą o najczęstszych przyczynach: trybie życia, depresji, zaburzeniach lękowych, uzależnieniach, nadciśnieniu tętniczym czy nadczynności tarczycy. Konieczne jest również zebranie wywiadu w kierunku pierwotnych zaburzeń snu, takich jak: zaburzenia oddychania w czasie snu (czyli zespól bezdechu sennego), zaburzenia rytmiki okolodobowej (np. zespól opóźnionej fazy snu) i bezsenność psychofizjologiczna (najczęstsza postać bezsenności pierwotnej). Choć do pierwotnych zaburzeń snu zaliczamy również zespól niespokojnych nóg (ang. restless legs syndrome, RLS), schorzenie to rzadko jest rozpoznawane, a jeszcze rzadziej prawidłowo leczone!
Choć sama nazwa schorzenia może wzbudzać komiczne skojarzenia, nie powinno nam być do śmiechu. To wcale nie taka rzadka przypadłość, jakby się mogło wydawać. Z najnowszych badań wynika, że na zespół niespokojnych nóg cierpi od 3,5 do 10 procent populacji. U ponad połowy zdiagnozowanych pacjentów stwierdzono, że RLS ma podłoże genetyczne. Zespół niespokojnych nóg nie jest schorzeniem odkrytym niedawno, jak się niektórym wydaje. Za pierwszy jego opis uznaje się relację z 1672 roku sir Thomasa Willisa. Mowa w niej o pacjencie, który po położeniu się do łóżka doświadczał takiego cierpienia, jak gdyby leżał na łożu tortur. Pierwszy pełny opis objawów zespołu zawdzięczamy szwedzkiemu neurologowi Karlowi A. Ekbomowi, który w latach 40. ubiegłego wieku nadał temu syndromowi używaną do dziś nazwę. Współczesne badania wskazują, że ryzyko zachorowania na RLS jest szczególnie wysokie u ludzi starszych, osób narażonych na anemię z powodu niedoboru żelaza (kobiety obficie miesiączkujące, kobiety w ciąży, wegetarianie) oraz osób z niewydolnością nerek. Lekarzowi trudno będzie rozpoznać zespół niespokojnych nóg, jeśli rozmawiając z pacjentem skarżącym się na bezsenność nie uwzględni pytań o objawy tego schorzenia. Część pacjentów z bezsennością wynikającą z RLS od razu zgłasza, że powodem wizyty jest wieczorny „niepokój" nóg. Większość pomija jednak objawy zespołu, bo nie potrafi ich opisać. Znacznie łatwiej skarżyć się na problemy z zasypianiem, a to może prowadzić do nieuzasadnionego stosowania leków promujących sen. Lekarze często kierują takich pacjentów na terapię poznawczo-behawioralną bezsenności, która w przypadku RLS nie jest skuteczna.
Cierpiący z powodu RLS swoje dolegliwości najczęściej opisują jako pieczenie, mrowienie, świdrowanie, cierpnięcie głęboko w łydkach, czasem jakby w kościach podudzia, rzadziej stóp lub ud. W większości przypadków nie nazywają tych odczuć bólem, bo nie są aż tak nasilone, powodują jednak na tyle silny dyskomfort, że nie pozwalają spokojnie leżeć i zasnąć - towarzyszy im uczucie przymusu poruszania nogami.
Chorzy cierpiący na zespół niespokojnych nóg podają, że dolegliwości w dzień są dużo słabsze i pojawiają się tylko przy długim bezruchu, np. w kinie, samolocie, pociągu. Objawy nasilają się za to wieczorem, zwłaszcza przy próbie zaśnięcia. Często spokojne leżenie nie jest możliwe. Trzeba co pewien czas ruszać nogami lub wstać z łóżka. Przynosi to jednak ulgę tylko na kilka minut, potem mrowienie nawraca. Część pacjentów może odczuwać je również w ramionach i przedramionach. Znacznie rzadziej mrowienie odczuwane jest w obrębie tułowia. W godzinach porannych zwykle ustępuje, pozwalając pacjentowi na zaśnięcie i kilka godzin odpoczynku. Sen nie jest jednak w pełni wartościowy, ponieważ u ponad 90 proc. pacjentów z RLS występują we śnie okresowe ruchy kończyn (ang. periodic leg move-ments in sleep, PLMS).
2009-11-15
W numerze wrzesień-październik czasopisma Medycyna Praktyczna Psychiaria ukazał się komentarz Dr Adama Wichniaka poświęcony zaburzeniom snu w chorobie afektywnej dwubiegunowej. Fragment artykułu zamieszamy na stronie, pełen tekst dostępny w Czasopiśmie Medycyna Praktyczna Psychiaria 2009;5(10):41-43.
Komentarz
Wzorzec snu jest jednym z najczulszych biologicznych wskaźników stanu czynności ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Pierwsze wyniki badań polisomnograficznych, opisujące zmiany wzorca snu w przebiegu depresji, opublikowano już wkrótce po uzgodnieniu pierwszej powszechnie uznawanej klasyfikacji stadiów snu, tak zwanej klasyfikacji Rechtschaffena i Kalesa. W badaniach tych David Kupfer postulował, że zmiany wzorca snu u chorych na depresję, zwłaszcza skrócona latencja snu z szybkimi ruchami gałek ocznych (REM), są wskaźnikiem biologicznego podłoża tego zaburzenia i pozwalają na różnicowanie depresji endogennej od depresji reaktywnej i innych zaburzeń psychicznych. Szybko okazało się jednak, że zmiany wzorca snu, w tym wzorca snu REM, nie są swoiste dla depresji. Nie zmieniło to jednak zainteresowania naukowców zajmujących się biologicznym podłożem zaburzeń afektywnych badaniami snu. Fizjologiczny sen człowieka, składający się według zmodyfikowanej w 2007 roku przez American Academy of Sleep Medicine klasyfikacji stadiów snu z czterech stadiów snu: trzech stadiów snu NREM -N1 (dawniej stadium 1), N2 (dawniej stadium 2) i N3 (dawniej stadia 3 i 4, określane również jako sen głęboki lub wolnofalowy) oraz stadium R oznaczającego sen REM, ma cykliczną architekturę.3 W każdym cyklu snu trwającym około 80-120 minut, po okresie snu NREM pojawia się sen REM. Odkrycie, że w śnie NREM przeważają mechanizmy monoaminergiczne, czynność serotoninergicznych neuronów jąder szwu i noradrenergicznych neuronów miejsca sinawego, a we śnie REM mechanizmy cholinergiczne, czynność cholinergicznych jąder mostu, zbiegło się w czasie z opublikowaniem monoaminergicznej teorii powstawania depresji. Wpływ leków na sen, głównie hamowanie przez nie snu REM, traktowano od tej pory jako biologiczny wyznacznik siły działania przeciwdepresyjnego. Dzisiaj wiemy, że i to działanie nie jest swoiste i dotyczy głownie trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych i selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny.
2009-03-17
Od marca do maja 2009 r. Ośrodek wykonuje badania kliniczne dwóch nowych leków nasennych. W ramach tych badań bezpłatnie wykonywane są pełne badania snu, badania labolatoryjne, EKG. Pacjenci cierpiący na bezsenność obejmowani są 6 tygodniowym leczeniem. Osoby zainteresowane prosimy o kontaktowanie się z Dr Adamem Wichniakiem, e-mail:wichniak@ipin.edu.pl, tel. 022/4582-654 (dni robocze w godzinach 8:30-9:00)